Europejscy badacze od dawna uważają, że społeczności te w większości były matriarchalne (kobiety przewodziły rodom, władza była przekazywana w linii żeńskiej, również dziedziczenie odbywało się z matki na córkę) oraz czczono w nich potężną boginięmatkę. Ten rolniczy etap dziejów stal się w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku odniesieniem dla ruchów religijnych związanych z filozofią New Age. Wielu pielgrzymów odwiedziło Çatalhóyiik, by modląc się w tanecznych kręgach, poddać się wpływowi bogini. Czy istotnie jednak Çatalhóyiik było twierdzą kobiecej władzy za jaką zwykło się je uważać? Wznowienie w latach dziewięćdziesiątych, po trwającej ćwierć wieku przerwie, wykopalisk na tym stanowisku przyniosło nowe dane na temat znaczenia obu płci w tym konkretnym miejscu 9000 lat temu. Można już zatem pokusić się o odpowiedź na postawione wyżej pytanie i spróbować określić, co oznaczało bycie kobietą lub mężczyzną w Çatalhóyiik.
PEWNYCH DANYCH DO ANALIZY tej kwestii dostarczyły badania na wcześniejszych i późniejszych stanowiskach rolniczych. Na ich podstawie trudno jednak udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Przed XVIII wiekiem uczeni europejscy sądzili, opierając się na Arystotelesie i Biblii, że polityczny rozwój społeczeństw wiązał się z patriarchatem. W XVIII wieku pojawiły się jednak doniesienia z Ameryki Północnej o społecznościach, w których dziedziczenie odbywało się w linii żeńskiej. Na początku XIX wieku szwajcarski prawnik Johann Bachofen dowodził, że faza władzy kobiet poprzedzała w społeczeństwach patriarchalną rodzinę. Idee te miały wpływ na poglądy wielu badaczy drugiej połowy XIX wieku i wieku XX, w tym Sigmunda Freuda, oraz archeologów na przykład V. Gordona Childe’a i Jacques’a Cauvina. Pierwszym archeologiem prowadzącym wykopaliska w Çatalhóyiik był James Mellaart z University of London, który wraz ze swą żoną Arlette pracował na tym stanowisku w latach 19611965. Był wykształcony w duchu tradycji europejskiej, nic więc dziwnego, że gdy odkrył figurkę kobiety o bujnych kształtach [ilustracja powyżej], uznał, że to boginimatka.
